Bir sistemin değelendirilmesi, sistemin kalitesi hakkındaki bilgilerin toplanması ile gerçekleştirilebilir. Sistemin kalitesi belli değerlendirme kriterleri neticesinde ortaya çıkan bir disiplindir. Kaliteli bir sistem, müşteriye işin ciddiyetini ve önemini yansıtan bir göstergedir.
Genel olarak bir sistemin kalitesini ortaya koyan kriterler şu şekildedir:
- Fonksiyonellik: Sistemin istenen fonksiyonları içermesi ve yerine getirebilmesidir.
- Kullanılabilirlik: Sistemin iş süreçlerinde görevlerini yerine getirebilmesidir.
- Bakılabilirlik: Sistemin desteklenmesi ve gerekli değişikliklerin yapılabilmesi imkanıdır.
- Güvenilirlik: Sistemin her zaman aynı doğrulukta ve yeterlikte sonuçlar verebilmesidir.
- Taşınabilirlik: Sistem farklı ortamlara adapte olabiliyor mu?
Bu özellikleri taşıyan bir sistem kaliteli bir sistem olarak değerlendirilir.
Yazılımda Arayüz Değerlendirme İlkeleri
Arayüz yazılımın kullanıcı ile iletişim halinde olan bölümüdür. Bu nedenle arayüz değerlendirmesi daha çok sistemin kullanıcı tarafından algılanan kalitesini incelemeyi hedefler. Yukarıda tanımlanan kalite kriterleri kullanıcı tarafından yazılım arayüzünde değerlendirilir. Değerlendirmenin doğru yapılması ile sistem daha kullanılabilir ve faydalı geliştirmelerin sistem üzerinde yapılabilmesi sağlanır.
Bir arayüzün değerlendirmesi ilgili kriterlere uygunluğun incelenmesi ve kullanıcı kabul testlerinin yapılması adımlarını içerir. Yalnızca kullanıcı testleri ya da prensiplere uygunluğun değerlendirilmesi yeterli değildir. Arayüz tasarımının farklı aşamalarında arayüz değerlendirilmesi yapılır. İdeal olarak birinci değerlendirme herhangi bir uygulama programı yapılmaya başlamadan gerçekleştirilmelidir. Son değerlendirme ise sistemin aktif olarak kullanımı sırasında yapılmalıdır. Bunlara ek olarak tüm tasarım ve uygulama sürecinde, sürekli olarak çeşitli aşamalarda arayüz değerlendirmesi yapılmalıdır.
Buluşsal (Heuristic) Değerlendirme
Bir arayüz tasarımının buluşsal değerlendirmesi, göreceli olarak basit kılavuz kurallara göre bu kurallara uygunluğun belirlenmesi biçiminde gerçekleştirilir. Bu kılavuz kurallar yardımı ile sistem farklı değerlendiriciler tarafından değerlendirilir. Bu değerlendiriciler genellikle kullanıcı arayüz tasarımı ve insan bilgisayar etkileşimi konularında tecrübeli uzmanlardan seçilir. Programcı veya sitemin gerçek hayattaki kullanıcıları olmak zorunda değildir.
Buluşsal değerlendirme, tasarımın ilk aşamalarında gerçekleştirilmelidir, çünkü ciddi kullanım problemlerinin erken aşamada bulunması, bu problemlerin daha kolay çözümlenmesini ve bazı durumlarda göz ardı edilmemesini sağlar.
Problemin ciddi boyutları değerlendirilmeli ve tasarımcılarla problemin ortadan kaldırmanın zorluğu hakkında tartışılmalıdır.
Değerlendirme Kuralları
1- Sistem Durumunun Görünürlüğü
Kullanıcılar sistemde ne olup bittiği hakkında bilgilendirilmelidir. Arayüze yerleştirilen durum göstergeleri, ilerleme çubukları gibi görev tamamlama durumunu ifade eden arayüz bileşenleri kullanılabilir.
2-Gerçek Hayat ve Sistem Arasındaki Uyum
Kullanıcının gerçek hayatta kullandığı kelimelerin seçilmesine özen gösterilmelidir. Tasarımcı olarak kendi anlayacağımız ifadeleri kullanıcıya sunmamız hatalı sonuçlara yol açabilir.
Örneğin arayüzdeki düğmelerde veya araç çubuklarında kullanılan ikonlar gerçek hayata dair figürler içerir. İnternet tarayıcılarında, geçmişte kullanılan sayfalar menüsüne ait düğmeler saat veya zaman ifade eden resimler içerirler. Ya da bir bankamatik arayüzünde kullanılan metinler ve düğmeler yaşlı-genç her yaştan kullanıcının bu sistemi kullanabileceği hesap edilerek tasarlanmalıdır.
3-Kullanıcı Kontrolü ve Özgürlüğü
Arayüzlerde geri alma ve yeniden yapma işlemlerinin desteklenmesi ve ihtiyaç halinde kullanıcılara “acil çıkış”, “geri dönüş” gibi olanakların sağlanması gereklidir. Böylece hata durumlarında kullanıcılar yaptığı işleri geri alabilir ve hata yapmaktan korkmazlar. Aksi halde kullanıcı kendini güvende hissedemeden hareket edecektir.
4-Tutarlılık ve Standartlara Uygunluk
Aynı platform üzerinde farklı yorumlara yol açmayacak anlamlı bileşenler kullanılmalıdır. Kullanıcılar aynı anlama gelen farklı kelimelerin aynı işi mi yoksa farklı işi mi yaptığını çözmeye uğraşmamalıdır. Arayüzde kullanılan ikon ve arayüzler de dahil olmak üzere bir standarta uygun olmalıdır.
Örneğin yenile butonunda bulunan ifade hemen hemen bütün yazılımlarda aynı resimle veya metinle ifade edilir. İnternet Explorer ve Google Chrome kullanıcıları sayfayı yeniden yükleme, ileri, geri gibi işlemlerine farklı platformlar olsa da hemen adapte olabilmektedirler. Her iki platformda da ikonlar üzerindeki ifadeler aynıdır.
5-Hata Önleme
Tasarımlar yapılan hataların düzeltilmesi hedeflenerek değil, hataların daha yapılmadan engellenmesi hedeflenerek gerçekleştirilmelidir.
Örneğin bir işlem sırasında kullanılmayacak olan komut düğmelerinin pasif durumda olması yanlış kullanıcının işlemler yapmasını engeller. Ancak düğmenin aktif olarak bırakılıp kullanıcı tıkladığında “Bu işlemi bu aşamada gerçekleştiremezsiniz!” şeklinde uyarı vermek doğru değildir.
6-Hata Fark Etme
Hatırlamadan daha çok fark etme ve seçmeye ağırlık verilmelidir. Nesneler, aksiyonlar, komutlar ve opsiyonlar kolayca görülür bir biçimde sunulmalıdır.
Örneğin menü ve araç çubuklarında kullanıcıların kolayca fark edeceği seçenekler sunulur.
7-Kullanımın Esnekliği ve Verimliliği
Arayüzler tek düzey kullanıcılara hitap edecek şekilde tasarlanmamalıdır. Hem deneyimli kullanıcıların, hem de deneyimsiz kullanıcıların kendilerince kolay kullanabilecekleri biçimde tasarlanmalıdır. Sık kullanılan komutlar ve komut bileşimleri için kişiselleştirme olanakları tanınmalıdır.
Örneğin kullanıcı bir komutu menüden seçebilir, kısa yol tuşu kullanabilir ya da hızlandırma tuşları ile klavye yardımıyla fare kullanmadan menüdeki aynı komutu seçebilir. Deneyimli kullanıcıların daha çok kısa yol tuşlarını kullandıkları gözlenmektedir.
8-Estetik ve Minimalist Tasarım Yaklaşımı
Çok fazla ihtiyaç duyulmayan ya da arada bir ihtiyaç duyulan bilgiler her seferinde ekranda gösterilmemelidir. Kullanıcıya olabildiğince az sayıda seçenek sunulur ancak ihtiyaç duyulduğunda bir düğme yardımıyla ek seçenekler görüntülenir.
9-Hata Mesajları
Kullanıcıların hatalarını fark etmeleri, çözümlemeleri ve bu hataları düzeltebilmeleri için gerekli yardım yapılmalıdır. Bu amaçla hata mesajları, kullanıcıya neyi yanlış yaptığını bildiren ve nasıl düzeltebileceğini açıklayan bilgiler içermelidir. Bu mesajlar kullanıcının diliyle kullanıcıya verilmelidir. Aksi halde ingilizce bilmeyen biri ingilizce bir mesajı anlayamayacaktır.
10-Dokümantasyon ve Yardım
Kolayca arama yapılabilir bir yardım sunulmalı, bu yardım kullanıcının yapmakta olduğu işe yönelik özelleştirilmiş olmalıdır. Örneğin F1 tuşu neredeyse tüm programlarda ortak bir şekilde kullanıcıya “yardım “ekranını gösterir.
Buluşsal Değerlendirmenin Tamamlanması
Buluşsal değerlendirmede izlenmesi gereken dört adım vardır.
Adım-1
Değerlendirme yapan kişinin sistemin konusu hakkında ve değerlendirilen konu hakkında yeterli bilgi sahibi olması gerekmektedir. Eğer bilgi sahibi değilse bu konuda kesinlikle bilgilendirilmelidir.
Adım-2
Değerlendirmelerin değerlendiriciler tarafından birbirinde bağımsız olarak yapılması mutlaka sağlanması gereken şarttır. Bağımsız olarak yapılan değerlendirmeler daha sonradan birleştirilmelidir. Her değerlendirici görmüş olduğu problemin bir listesini hazırlamalıdır. Örnek: “Font rengi ve boyutunun sayfasan sayfaya farklılık arzetmesi, tutarlılık ve standartlara uyum ilkesini ihlal etmektedir.” Önerilen çözüm ortak font stilinin oluşturulmasıdır.
Adım-3
Her probleme, problemin ciddiyetini belirleyen bir numara verilmelidir. Örnek numaralandrıma:
- 0: Değerlendiriciler arasında problemin arayüz problemi olup olmadığı konusunda hemfikir olamadıkları hafif problemler.
- 1: Kozmetik problem.
- 2: Küçük kullanılabilirlik problemi.
- 3: Ciddi kullanılabilirlik problemi. Düzeltilmesi çok önemlidir.
- 4: Felaket derecede problem. Mutlaka düzeltilmelidir.
Örneğin:
- Problem: Silme işleminde uyarı mesajı verilmiyor.
- İhlal Edilen Değerlendirme Kuralı: 1
- İhlal Edilen Ciddiyet: 2
- Not: Tasarımcının bunu düzeltmesi rica edilir.
Adım-4
Tasarım ekibi ile tartışma oturumu yapılır. Bu tartışmada kullanılabilirlik problemlerinin düzeltilmesi için izlenecek adımlar veya bunu düzeltmenin zorluğu ve maliyeti hesaplanır.
Buluşsal değerlendirmenin, hızlı değerlendirme yapabilme ve yüksek getiri sağlayan bir yönü vardır. Ancak değerlendiricilerin uzmanlık alanı uyuşmazlığı sebebiyle bazı problemler gözden kaçabilir.